امانتداری مهم‌ترین شاخص سلامت فرد و جامعه (پرسش و پاسخ)
پرسش: از منظر آموزه‌های وحیانی، پیاده شدن ارزش امانتداری در جامعه، چه آثار و پیامدهایی را به دنبال خواهد داشت؟
پاسخ:
مفهوم امانتداری
امانت از ریشه «امن» و در معنای مصدری ضدخیانت و به معنای مورد اطمینان بودن به‌کار می‌رود، و اسم هرچیزی است که انسان بر آن امین قرار داده شده است، چنانکه امانتداری حالتی در انسان است که او را به حفظ حقوق دیگران بر‌می‌انگیزد و از تضییع یا تصرف در آنها بازمی‌دارد. امانت به معنای اسمی چیزی است که به جهت حفظ اصل و ثمرات آن نزد امین قرار داده می‌شود. امانت در اصطلاح عرفانی، خلافت و حقایق الهی در عالم هستی است. امام راحل نیز در آثار خود به هر دو معنای امانت و امانتداری پرداخته است (چهل حدیث، امام خمینی(ره)، ص 480) به اعتقاد ایشان امانت در اصطلاح اهل معرفت، ولایت مطلقه و مقام فیض مقدس است که غیر از انسان هیچ موجودی لایق آن نیست (همان، ص 635) از واژگان نزدیک به امانت ودیعه است، و فرق این دو در این است که امانت عام است و به مواردی گفته می‌شود که مالی با قصد یا بدون قصد در اختیار دیگری قرار می‌گیرد. امام ودیعه تنها امانت‌هایی است که با قصد در اختیار کسی بگذارند، همچنین ودیعه عقدی است که بر نیابت در حفظ دلالت می‌کند و به ایجاب و قبول نیاز دارد. برخلاف امانت که عقد نیست و ایجاب و قبول در آن لازم نخواهد بود.
آثار سازنده امانتداری در جامعه
راز و فلسفه اهمیت دادن اسلام به امانتداری، آن است که اعتماد و اطمینان عمومی در جامعه و روابط اجتماعی حفظ گردد. زیرا در جامعه‌ای که در آن اعتماد نیست، سازوکارها و شیرازه امور از هم می‌پاشد، و اقتصاد آن فلج می‌شود و به دنبال آن هزاران حادثه تلخ و مفاسد ویرانگر به سراغ انسان‌ها خواهد آمد، و به طور کلی عرصه زندگی تلخ و تنگ خواهد شد، ولی اگر اعتماد و اطمینان در روابط اجتماعی و کل جامعه حکم‌فرما باشد، نقش بسزایی در سالم‌سازی محیط فردی و اجتماعی، زندگی شیرین و روابط حسنه و اقتصاد خوب و شکوفا خواهد داشت. از این‌رو امامان ما دستور داده‌اند که امانت را به صاحبش برگردانید، خواه صاحبش نیک باشد یا بد. امام علی(ع) می‌فرماید: «لا تخن من ائتمنک و ان خانک» به امانت کسی که تو را امین دانسته است، خیانت نکن، اگرچه او به تو خیانت کند. (بحارالانوار، ج 74، ص 208) آری اگر در جامعه ما امانتداری رعایت می‌شد، و دستور شارع مقدس در خصوص قرض‌الحسنه نیز در سطح وسیعی رونق می‌گرفت، بسیاری از نابسامانی‌های اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی سامان می‌یافت.
امانتداری در آیات و روایات
امانت در فرهنگ اسلامی معنای وسیع و گسترده‌ای دارد و منحصر به پول، لباس و فرش و یا کالاهای خاصی نیست، قرآن امانت الهی است. پیامبران و امامان امانت‌های الهی هستند، پست و مقام‌ها امانت است. بیت‌المال در اختیار کارمندان امانت است. شاگردان و برگه‌های امتحانی آنان نزد معلمان امانت هستند و... این معنای وسیع برای امانت در آیات قرآن‌کریم و روایات به وضوح دیده می‌شود.
الف) آیات
1- ما امانت را به آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه داشتیم، پس آنها از حمل آن خودداری کردند و از آن هراس داشتند. اما انسان بار آن را بر دوش کشید. همانا او بسیار ظالم و جاهل بود. (احزاب- 73) امانت در این آیه به معنای ولایت کلیه الهی و تکلیف و مسئولیت است. اگر در برخی روایات، امانت در این آیه به ولایت و امامت امامان تفسیر شده، از این جهت است که آن نیز شعبه‌ای از ولایت کلی الهی و مسئولیت است. از امام رضا(ع) سؤال شد، منظور از امانت در این آیه چیست؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: «الامانه، الولایه، من ادعاها بغیر حق کفر» امانت همان ولایت است که هرکس آن را به ناحق ادعا کند، به راه کفر رفته است. (تفسیر برهان، ج 3، ص 341)
2- ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به خدا و پیامبرش خیانت نکنید و در امانت‌های خود خیانت ننمایید، در حالی که می‌دانید» (انفال- 27) خیانت در امانت در این آیه براساس شأن نزول آیه که در مورد ابولبابه نازل شده، به معنای فاش کردن اسرار نظامی در نزد دشمن است. او رازی را که در مورد اعدام یهودیان بنی‌قریظه بود، نزد یهودیان فاش ساخت. (مجمع‌البیان، ج 5، ص 67)
ب) روایات
1- نامه امام علی(ع) به فرماندارش اشعث‌ابن قیس: «و ان عملک لیس لک بطعمه، و لکنه فی عنقک امانه» همانا کار تو (در فرمانداری) برای تو وسیله آب و نان نیست بلکه امانتی است بر گردنت. (نهج‌البلاغه- نامه 5)
2- امام علی(ع) در نامه به یکی از یارانش به نام رفاعه در جایگاه مسئولیتی خود نوشت: بدان ای رفاعه! همانا مقام زمامداری (و پست‌های آن) امانت است، پس هرکسی که آن را وسیله خیانت قرار داد، لعنت خدا تا قیامت بر او باد. (دعائم‌الاسلام، ج 2، ص 531)
3- امام صادق(ع) می‌فرماید: همانا خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر اینکه دو صفت راستگویی و حفظ امانت، چه برای نیکوکار و چه برای بدکار، جزء برنامه شریعتش باشد. (اصول کافی، ج 2، ص 104)